W umowach spółek lub odrębnych porozumieniach między wspólnikami zawiera się niekiedy różnego rodzaju klauzule, które przewidują dodatkowe uprawnienia. Jednym z nich jest prawo opcji przewidujące możliwość wyboru jednego z kilku dostępnych wariantów działania. Umowy opcji pozwalają na zwiększenie elastyczności w zarządzaniu kapitałem i strukturą spółki oraz pozwalają na zabezpieczenie interesów inwestorów lub managerów. Nie zawsze i nie dla wszystkich wspólników będą jednak korzystne. Jak działa umowa opcji i czy da się ją zablokować?
Czym jest umowa opcji i opcja? Jak wykorzystać opcję w umowie spółki?
Prawo opcji przewiduje prawo wspólnika do złożenia jednostronnego oświadczenia woli o charakterze prawnokształtującym określonej treści. Typowym przykładem opcji jest Call i Put. Call przyznaje wspólnikowi prawo do zakupu określonej liczby udziałów po zdefiniowanej cenie w przyszłości. Natomiast opcja Put pozwala na sprzedaż określonej liczby udziałów po ustalonej cenie.
Umowy opcyjne nie są uregulowane przez obowiązujące przepisy, ich podstawą jest art. 3531 k.c. i wyartykułowana w nim zasada swobody umów. W zasadzie więc opcję można sformułować w sposób dowolny pod warunkiem, że nie narusza przepisów prawa, zasad współżycia społecznego oraz istoty danego stosunku prawnego.
Opcje mogą pojawiać się w wielu różnych umowach, w tym umowach spółek, umowach inwestycyjnych czy aktach założycielskich startupów. Formą opcji jest też leasing przewidujący wykup sprzętu po upływie okresu finansowania oraz umowy managerskie, w których manager może wykupić udziały lub akcje w spółce. Dotyczą albo postanowień kluczowych dla kontraktu (wtedy można mówić o umowie opcyjnej) albo postanowień o charakterze dodatkowym (wtedy są to opcje).
Po opcje można sięgnąć również jako jeden mechanizmów tzw. deadlock, czyli służących usuwaniu impasu decyzyjnego. Mechanizm może polegać na tym, że w sytuacji, kiedy nie uda się osiągnąć konsensusu w istotnej sprawie na dwóch kolejnych zgromadzeniach wspólników, wspólnikowi, który zgłosić deadlock przysługuje prawo wykupu udziałów należących do drugiego wspólnika w określony terminie.
Niekiedy opcja zabezpiecza interesy inwestora, pozwalając na wykupienie lub sprzedać udziałów w sytuacji, kiedy założyciele nie wywiązują się ze swoich obowiązków. W ten sposób można też żądać konwersji wierzytelności na udziały. To podwójna korzyść dla inwestora, ponieważ z jednej strony zwiększa on swój wpływ w spółce. Z drugiej zaś powiększa swój zysk, jeżeli spółka odniesie sukces.
Jak zbudowana jest opcja?
Istota opcji polega na tym, że wspólnik otrzymuje prawo, ale nie obowiązek do podjęcia określonego działania. Do czasu złożenia oświadczenia woli w tym zakresie obligacja nie istnieje i nie można w żaden sposób egzekwować jej wykonania. W razie zgłoszenia opcji podmiot przyznający opcję staje się dłużnikiem, zaś wykonujący opcję — wierzycielem.
Prawo opcji powinno być ograniczone terminem, aby zminimalizować okres niepewności w obrocie gospodarczym. Taki termin może być określony jako konkretny okres (np. 6 miesięcy od dnia zawarcia umowy) albo data (np. 30 października). Uprawnienie może być zrealizowane jedynie do określonej daty lub w danej dacie, po czym wygasa, a wraz z nim znika uprzywilejowanie wspólnika.
Aby zachować równowagę kontraktową, nabywca opcji najczęściej będzie zobowiązany do zapłaty tzw. premii na rzecz wystawcy. Można powiedzieć, że premia jest postacią ceny. Zarówno cena opcji, jak i wartość aktywów, jakie nabywa osoba korzystająca z opcji nie muszą być stałe, ale np. powiązane ze wskaźnikiem inflacji lub jeszcze inną wartością.
Opcje mogą być też warunkowe. Takie rozwiązanie stosuje się m.in. w umowach managerskich, jako formę zachęty do bardziej efektywnej pracy. Rozwiązanie może polegać na tym, że jeżeli zarządzającemu uda podnieść się wybrane KPI spółki o 5% w ciągu 6 miesięcy, będzie on mógł zrealizować opcję na zakup określonej liczby udziałów przez kolejne 6 miesięcy.
W praktyce można stosować także hybrydowe opcje typu buy-sell. Polega ona na tym, że inwestor w pierwszej kolejności domaga się odkupienia aktywa przez drugą stronę. Kiedy uprawnienie nie jest realizowane w terminie, może on kupić aktywa należące do drugiej strony.
Jak wprowadzić opcję do umowy?
Trzeba pamiętać, że opcje są rozwiązaniem doskonale znanym w krajach bazujących na anglosaskim systemie prawa. W Polsce korzystanie z nich wynika z zasady swobody umów i nie zostało usankcjonowane w przepisach. W praktyce oznacza to, że w umowie powinny znaleźć się odesłania do znanych w polskim porządku prawnym konstrukcji, jak chociażby zawarcie umowy przedwstępnej sprzedaży udziałów spółki z o.o.
Uchylanie się od wykonana prawa opcji poprzez odmowę sprzedaży lub zakupu np. udziałów w spółce rodzi odpowiedzialność odszkodowawczą po stronie podmiotu, względem którego opcja ma zostać wykonana. Można też domagać się wykonania opcji, jeżeli strony zawarły umowę przedwstępną w formie przewidzianej dla umowy docelowej.
Czy można bronić się przed wykonaniem opcji?
Prawo opcji może okazać się krzywdzące dla wspólników, dlatego warto wiedzieć, czy da się obronić przed jego wykonaniem. Przede wszystkim należy upewnić się, że opcja została zrealizowana prawidłowo co do terminu, zakresu uprawnienia i premii opcyjnej. Jeżeli jeden z tych warunków został naruszony, uprawnienie po prostu nie zadziała.
Dodatkowo opcje muszą być zgodne z zasadą swobody umów. W praktyce może się więc okazać, że wprawdzie zostały przewidziane w umowie, ale naruszają sytuację wspólników w sposób rażący lub też godzą w samą istotę spółki.
Duże transakcje często poprzedza zawarcie regulaminu użycia opcji, na podstawie którego później strony zawierają poszczególne umowy opcyjnie. Trzeba upewnić się, że umowa opcyjna nie narusza porozumienia, ponieważ w razie sporu najprawdopodobniej zostanie podważona.
Umowa opcji i klauzule opcyjne – Kancelaria Linke Kulicki
Klauzule opcyjnie mogą znacząco zwiększyć atrakcyjność oferty dla inwestorów i ułatwić pozyskanie finansowania. Prawidłowe sporządzenie opcji nie jest jednak takie proste. Należy dokładnie ustalić możliwości spółki, cel takiego postanowienia oraz jego opłacalność dla drugiej strony.
Jeśli planujesz założyć startup lub chcesz przyciągnąć do spółki świeży kapitał, wykorzystanie mechanizmu opcji może być do tego dobrym narzędziem. Prawnicy z Kancelarii Linke Kulicki pomogą opracować opcje w umowie tak, aby uwzględniały one interes spółki i zadbają o ich odpowiednie wykonanie. Zabezpieczamy również klientów przed szkodami wynikającymi z niewłaściwego wykonania opcji.